Polisia Kaptura Autor Falsifika Karta Kondusaun

DILI – Estudante Universidade Nasional Timor – Lorosa’e (UNTL) konsidera aktu ne’ebe komete husi funsionariu Diresaun Nasional Transporte Terestre (DNTT) nu’udar krime kontra Estadu, tanba osan halo karta kondusaun la tama ba kofre Estadu, maibe tama fali ba sira nia bolsu de’it.

Funsionariu DNTT nain rua hetan ona kapturasaun husi Polisia Investigasaun Kriminal (PSIK) tanba deskonfia halo falsifika karta kondusaun ba motor no kareta sira durante tinan barak ona. Kronolojia akontesementu ne’e bainhira Polisia Tranzitu Nasional halo pasa revista ba kareta no motor iha edifisiu Kuartel Jeral PNTL nia oin no konsege detekta motorista balun sira nia karta kondusaun falsu hela.

Bainhira detekta, Polisia tranzitu husu ba motorista hodi hatene tuir karta kondusaun falsu ne’e mai husi ne’ebe. Motorista sira hatan ba polisia ne’e katak sira hetan husi funsionariu DNTT nain rua mak halo. Nune’e, Polisia futu lia ho motorista sira hakatak ba edifisiu DNTT no to’o ne’eba, motorista telf ba funsionariu nain rua ne’e katak iha ema ida hakarak halo karta kondusaun agora. Funsionariu nain rua ne’e sai mai husi sira nia serbisu fatin hodi tama ba taxi laran mak Polisia mos ka’er kedas.

Hafoin ka’er, Polisia lori kedas funsionariu rua ne’e ba tuir prosesu interogatoriu no detein iha sela detensaun durante horas 72 nian laran hodi hein mandate husi Ministeriu Publiku atu bele avansa ba prosesu investigasaun klean nian.

Funsionariu nain rua ne’e durante ne’e fasilita karta kondusaun falsu ho folin oi – oin. Ema ne’ebe mak hakarak trata ho natureza urjente tenke selu U$ 150 no tuir tempu normal selu U$ 50.

Kona – ba kestaun, estudante UNTL fakuldade siensia sosiais, departementu Administrasaun Publiku, Rolando Martins husu ba autoriedade seguransa sira labele husi funsionariu rua ne’e. Tenke lori ba prosesa iha Tribunal hodi responsabiliza sira nia hahalok iha lei nia oin, tanba konsidera aktu ne’ebe sira nain rua halo nu’udar krime ida kontra Estadu.

“Durante ne’e ita nia reseitas domestikas labele aumenta, tanba ema halo hanesan ne’e. Funsionariu nain rua ne’e komete krime kontra Estadu, tanba tuir loloos reseitas husi trata karta kondusaun ne’e tenke tama ba kofre Estadu hodi finansia atividade Estadu nian, maibe sira halo fali ba sira nia a’an rasik, ne’e labele tolera,” hatete Rolando Martins via telemovel ba Timor Post, Tersa (02/02).  

Estudante ne’e hatutan, la’os sulan de’it funsionariu rua ne’e, maibe tenke mos aselera prosesu investigasaun ba xapa matrikula plastiku sira ne’ebe durante tinan barak ona sirkula iha rai laran. Lahatene loos bainhira mak bele uja xapa matrikula orijinal nian. Sidadaun barak li – liu ba motorista sira ne’e durante tinan barak lamenta tebes kona – ba prosesu tratamento kareta – motor Estadu no privadu nian.

“Ida ne’e hatudu katak serbisu administrasaun iha DNTT ne’eba seidauk la’o loos. DNTT ne’e instituisaun publiku ida. Kada tinan hetan osan husi Estadu, maibe tanba saida mak problema ki’ik sira hanesan ne’e seidauk bele rezolve? Ida ne’e serbisu laloos ona. Husu ba Primeiru – Ministru, Rui Maria de Araujo tenke haforsa liutan nia vizita supreza (inspesaun) hodi bele iha mudansa,” hatete Rolando antes ne’e. 

Rolando hatutan, hafoin PM Rui simu posse no halo vizita surpreza ba instituisaun publiku sira, ema hotu gava no basa liman, maibe hafoin vizita surpreza ne’e liu tiha, serbisu administrasaun publiku sira kontinua la’o hakdasak.

“Uluk nia ba halo inspesaun iha DNTT ne’eba, ema hotu espera katak prosesu tratamentu ba karta kondusaun no xapa matrikula sei la’o lalais ona. Iha ne’ebe? Nia rezultadu ladun iha to’o agora. Evidensia mak ita sei hare kareta – motor Estadu no privadu sei kontinua uja nafatin xapa matrikula plastiku no atu halo karta kondusaun de’it mos persija lori tempu naruk,” kestiona Rolando.

Antes ne’e, diretur ejekutivu Forum Organizasaun Naun-Govermental Timor-Leste (FONGTIL), Arsenio Pereira da Silva kestiona maka’as prosesu produsaun karta kondusaun no xapa matrikula ba kareta-motor ne’ebé produz husi Diresaun Nasionál Transporte Terestre (DNTT) demora demais, tanba evidensia hatudu kareta-motor barak mak uja xapa matrikula plastiku to’o sai dodok tiha de’it.

Arsenio Pereira da Silva konsidera prosesu ne’ebé demora karta kondusaun no xapa matrikula kareta-motor bele to’o tinan rua (2) resin, tanba problema jestaun iha Diresaun Nasionál Transporte Terestre (DNTT) rasik nomos nu’udar dalan ida atu hametin liutan burokrasia.

“Ita hare iha DNTT ne’eba ne’e loket mós barak tebes. Ita atu ba hanaruk ita nia karta kondusaun de’it mós han tempu lobuk ida. Xapa matrikula sira mós fó de’it surat tahan ne’ebé ikus mai sai dodok tiha de’it iha kareta no motor sira. Ida ne’e problema bo’ot. Governu tenke tau atensaun seriu ba problema ne’e,” hatete diretur Arsenio.

“Se ita mak hakarak serbisu ho laran di’ak karik dokumentu sira ne’e la to’o tinan no produsaun xapa matrikula inklui karta kondsaun mós la kleur ida, maibé realidade mak hatudu nafatin. Kareta-motor barak mak ohin loron sei kontinua xapa matrikula plastiku ne’ebé ikus mai sai dodok tiha,” nia hatete.

Entretantu, Primeiru-Ministru, Rui Maria de Araújo hala’o ona inspesaun surpreza ba iha DNTT iha loron Kuarta, 11 Marsu foin lalais hodi konsege identifika problema lubuk ida mak akontese iha DNTT ne’e rasik. Problema ne’ebé identifikadu mak PM Rui hakfodak tebes ho folin makina 4 ne’ebé uja atu produs xapa matrikula kareta-motor mesak folin karun tebes. Kada makina ida ho nia folin rihun US $67, maibé rua (2) de’it mak funsiona no rua seluk a’at to’o ohin loron. Nune’e, PM Rui orienta kedas Inspesaun Jeral Estadu (IJE) hodi loke prosesu auditoria investigativu ba kestaun ne’e rasik no to’o ohin loron sei iha hela prosesu investigasaun.

“Señor Inspetór ita bo’ot (Francisco Carvalho) investiga ida ne’e agora kedas, tanba osan rihun U$ 67 para sosa makin 4 ne’e, agora rua uza, rua seluk la uza. Tenke halo investigasaun. Ha’u hakarak hatene investigasaun ba makina ne’e nia kompras halo nusa? Tanba saida hola makina hanesan ne’e, inves de hola ida automátiku ka hola ida di’ak nian ne’e,” Primeiru Ministru Rui Maria de Araújo  identifika kestaun ne’e bainhira hala’o inspesaun urente ba Diresaun Inspesaun Veikulos , Comoro, Kuarta (11/03).

Funsionáriu sira iha Diresaun Divizaun DNTT nian iha Komoro fó de’it razaun ba Xefe Governu katak fatin mak la sufisiente atu uza hotu makina haat ne’e. Xefe governu orienta ho nervozu ba IJE atu aselera prosesu investigasaun ne’e, hodi produs relatóriu ba Gabinete Primeiru Ministru (GPM).

Ministru Obras Públiku Transporte Komunikasaun (MOPTK), Gastão Sousa fó resposta katak osan ba sosa makina 4 ne’e nia mak aprova duni, maibé ladun halo jestaun didi’ak hosi parte aprovizionamentu DNTT. Xefe Governu mós preokupadu ho makina produs xama matrikula ne’e, tanba makina produs xapa ne’e iha modelu oi-oin.

“Laiha makina ida maka halo kompletu buat (xapa matrikula) ne’e, uluk halo halo iha Austrália la’os hanesan ne’e, nusa mak la kontratu kompañia maka produs de’it,”tenik Xefe Governu.

Kada loron funsionáriu ne’ebé produs xapa matrikula ne’e bele produs to’o 100.

“Sé karik loron ida ita bo’ot sira produs 100 ne’e barak, tanba saida mak xapa agora ne’e sei la’o hela ho surat tahan. Mai ha’u la masuk akal sei loron ida produs 100 hosi makina rua ne’e siginifika sumana ida bele produs xapa matrikula ne’e 1000, nusa mak sei uza nafatin surat tahan,”Komenta Xefe Governu.

Tuir loloos PM Rui dehan, rejistu xapa matrikula ne’e la presiza to’o fulan 6 ka tinan ida, tanba makina rua kada loron produs 200 xapa matrikula.

Entretantu Diretora Interina DNTT, Maria Antonia Victoria rekoñese fraku iha rejistu xapa matriula ne’e, maibé nia razaun katak, makina rua ne’e mós produs xapa matrikula ne’e ladu’un iha kualidade.

 “Makina produs xapa matrikula ne’e nia kualidade seidauk di’ak, entaun ita tenta oinsa para hadia nia kuantidade hanesan sei uza pinta manual, maski iha makina,”Dehan Diretora Interina ne’e. (oki)

A version of this article appears in print on February 2nd, 2016,  Timor Post edition with the headline: Polisia Kaptura Autor Falsifika Karta Kondusaun

Estudante UNTL: Ne'e Krime Kontra Estadu.