Kustu Projetu Urjensia Lautem Hafalun ho Misteriu

DILI – Kustu projetu rehabilitasaun estrada iha munisipiu Lautem ho natureza urjensia falun metin ho misteiru, tanba maske projetu ne’e foti fo de’it (single source) ba Konsorsiu Ponta Leste Group, maibe owner project (nain ba projetu) ne’e mos seidauk iha serteza kona – ba kustu ne’e rasik.

Diretor Luta Hamutuk, Mericio Akara hatete, projetu urjensia iha Lautem ne’e hanesan repete de’it erru sira ne’ebe mak antes ne’e govenru halo tiha ona. Kada tinan governu sempre halo avaliasaun katak sei la repete ona projetu sira ho natureza emerjensia no urjensia, maibe ohin loron akontese fali. Ne’e signifika, governu laiha konsistensia. Tanba, tinan kotuk deputadu sira iha Parlamentu Nasional mos kestiona kona – ba dividas governu nian ne’ebe aumenta hela de’it, tanba kauza husi projetu emerjensia no urjensia sira ne’ebe governu halo.

Akara hatutan, projetu urjensia ne’ebe hala’o husi Konsorsiu Ponta Leste Group ne’e iha negativu no positivu. Nia positivu, tanba sira sente katak nu’udar Lautem oan no uma kain ba festa komemorasaun loron 28 Novembru ne’e, entaun maske haruka de’it mos sira halo kedas, maibe nia negativu mak la asina kontratu ruma ho governu. Negativu ida ne’e mos, tanba orsamentu ida ne’ebe mak atu fo ne’e la garantia hira, tanba kontratu laiha.

“Se Lautem oan sira mak uja sira nia osan rasik hodi halo estrada urjensia ne’e, ita tenke orgulho, tanba ho sira nia osan, sira sai uma nain, maibe ida ne’e mai husi orsamentu Estadu nian. Entaun, hakarak ka lakohi tenke hare nia legalidade”, hatete Akara ba Timor Post iha nia serbisu fatin Farol – Dili, Tersa (22/11).

  

Akara hatutan, normalmente kuandu to’o ona loron bo’ot sira, membru governu no setor privadu sira sempre aproveita atu oinsa bele hetan osan.  

“Labele fo sala ba loron bo’ot sira hodi halo sasan la ho kualidade, tanba tuir loloos loron bo’ot sira ne’e ita tenke hakmatek hodi halo serbisu hotu ho nia kualidade di’ak. Labele iha loron bo’ot ne’e ita halo azineira oioin hodi ikus mai fo sala fali ba loron bo’ot”, sujere Akara.

Akara mos husu ba Komisaun E Parlamentu Nasional no Komisaun Anti – Korupsaun (KAK) tenke halo fiskalizasaun ba projetu ne’e hodi garante nia kualidade di’ak.

Kronolojia husi projetu urjensia ne’e haktuir husi Prezidente Konsorsiu Ponta Leste Group, Custodio Jose Lopes katak rehabilitasaun ka projetu estrada emerjensia ne’ebe hala’o iha Luatem, tanba simu orden husi Ministru Obras Publiku Transporte no Komunikasaun (MOPTK), Gastao Sousa iha loron 8 Outubru no iha loron 9 Outubru, nia halo mobilizasaun ba Lospalos no foin hahu halo serbisu iha loron 10 Outubru foin lalais. Entaun, total loron ba projetu emerjensia ne’e hamutuk loron 41 ona, maibe to’o oras ne’e seidauk iha asina kontratu. Bele dehan projetu emerjensia ne’e laiha dezenho Bill of Quantity (BoQ) no seluk tan.   

“Ida ne’e ami konsege halo ona projetu estrada ho nia distansia Kilo Metru 11 (11Km). Serbisu sira ne’ebe konsege hala’o ona mak hanesan backman, sub – base, besecoss mos hotu tiha ona. Husi Lautem ba to’o iha Lospalos villa, estrada kuak sira ne’e laiha ona. Ami ke’e hotu tiha no ami hasai tiha alkatraun ne’e no agora ami ateru hotu tiha ona. Sub – base no basecoos mos hotu tiha ona. Hein loron 28 Novembru agora liu tiha mak ami komesa fiu alkatraun”, hatete Custodio Lopes ba Timor Post iha Hotel – Timor, Dili Segunda (21/11).

Custodio hatutan, projetu emerjensia ne’e iha faze ida de’it, tanba de’it konstrusaun ne’e halo ba preparasaun festa komemorasaun loron proklamasaun unilateralmente independensia TL, 28 Novembru 1975 – 28 Novembru 2016 iha munisipiu Lautem.

“Ida ne’e mak hanesan Timoroan no Lautem oan, orden mai dehan ami tenke haka’as a’an hodi halo, prontu ami haka’as a’an hodi halo. Durante loron 41, ami bele akaba ona estrada ho nia distansia 11Km, bele hamoos, ateru basecoss, agora kaber ona no hein de’it atu fui alkatraun ona”, esplika Custodio.  

Nia hatutan, tuir loloos ne’e atu fui alkatraun ona, maibe tanba kestaun tekniku. Nia fo ijemplu ida, dezenho sira halo husi obras publika munisipiu Lautem ba alkatraun ne’e mak centi metru tolu (3cm). Alkatraun tuan ne’e ke’e sai tiha ne’e nia mahar mak husi 10cm – 11cm.

Entaun, ida ne’e lalogis kuandu ke’e sai tiha alkatraun tuan ho nia mahar 11cm, depois agora atu tau fali de’it 3cm ne’e motor mak liu mos ne’e nakles ona. Ho rajaun ida ne’e mak Ajensia Dezenvolvimentu Nasional (ADN) ho obras publiku katak labele halimar ho povu nia osan. Se agora mak fui alkatraun ho nia mahar 3cm mak aban no bainrua nakles tiha, di’ak liu para provizoriu lai hodi hein loron komemorasaun 28 Novembru ne’e liu tiha lai mak foin hahu fui alkatraun tuir estandarte tekniku husi ADN no obras publiku nian. Katak sei fui alkatraun ho nia mahar ne’e husi 5cm – 6cm, tanba tekniku sira justifika katak iha parte munisipiu ne’e kareta bo’ot ladun barak mak liu husi estrada ne’e. Maibe, husi parte kompanhia nomos nu’udar Lautem oan katak sei fui alkatraun tuir estandarte nasional, tanba kompanhia la’os hanoin atu hetan lukru de’it, maibe hakarak halo projetu estrada ne’e to’o tempu naruk.

Nia esplika, prosesu hasai alkatraun tuan, kompanhia Konsorsiu Ponta Leste Group ne’e uja eskavator tolu (3). Ida ba suru rai mutin no rua seluk ne’e ke’e sai alkatraun tuan. Prosesu ke’e alkatraun tuan ne’e mos tuir orientasaun tekniku obras publiku nian, tanba nain ba projetu ne’e mak Ministeriu Obras Publiku no Transporte Komunikasaun (MOPTK).

“Projetu ne’e halo tuir orientasaun, maske surat tahan mutin ida seiduak iha ba ami (seidauk asina kontratu), tanba iha sente spiritu patriotizmu no nasionalizmu, ida ne’e mak ami tenke halo. La’os de’it dehan buka osan de’it, la’e. Maibe duni kualidade”, konfesa Custodio.  

Custodio dehan, total serbisu nain sira ne’ebe serbisu iha projetu emerjensia ne’e hamutuk ema nain 30 resin. Durante projetiu ne’e la’o sempre superviziona husi tekniku ADN no tekniku sira mai husi obras publiku Lautem no nasional. Inklui hetan vizita bebeik husi Ministru Obras Publiku, Gastao Sousa.

“Ministru mos hatene katak, tanba tempu ne’e aperta bebeik, entaun saida mak ami halo, ami halo ona. Tanba ema barak mak sei ba partisipa loron 28 Novembru, entaun ami sei halo esforsu hodi halo di’ak. Karik mosu rai rahun mos ami prepara ona kareta tolu hodi rega rai rahun”, hatete Custodio.

Nia dehan, tuir loloos ne’e fui ona alkatraun, maibe kompanhia mos tenke rona owner project ne’e. Se owner project (projetu nain) mak dehan hanesan ne’e, kompanhia tenke tuir. Serbisu ne’e la’os tuir de’it kompanhia nia hakarak, ne’e laloos ida. Projetu ne’e nia nain mak Ministeriu Obras Publiku Transporte no Komunikasaun (MOPTK) nian.

“Tuir orientasaun obras publika nian, loloos ami tenke halo estrada ne’e to’o de’it 6Km, maibe realidade hatudu katak agora ami halo to’o ona 11Km. Ida ne’e signifika, projetu emerjensia ne’e besik atu hotu ona. Maibe husi Lospalos to’o iha ponte ne’e hamutuk 20Km”, nia hatete.  

Ekipamentu pezadu ne’ebe Konsorsiu Ponta Leste uja ba halo projetu emerjensia ne’e mak iha eskavador ha’at (4), loder tolu (3), kareta hamutuk 31, Silindru hamutuk ha’at (4). Maske projetu emerjensia ne’e seidauk iha kontratu, maibe Konsorsiu Ponta Leste ne’e iha komitmentu no brani tebes hodi hala’o projetu emerjensia ne’e.

“Tanba ami la’os staff baibain ka direitor sira mak haruka ami, maibe ida ne’e ministru mak direitamente orienta dehan katak halo ami prepara nota informativu fo ba imi katak maske kontratu seidauk iha, mas halo ba. Ami fiar katak nia selu”, nia hatete.

Total gastus Konsorsiu Ponta Leste ba iha projetu emerjensia ne’e hamutuk U$500,000 ona. Fatin seremonia 28 Novembru mos kompanhia halo no loke estrada foun ida ba fatin seremonia ne’e. Planu orsamental ne’e mai husi MOPTK rasik, tanba Konsorsiu Ponta Leste laiha kbi’it hodi halo planu orsamental ba projetu ne’e.

Hatan kona – ba kestaun ne’e, Diretor Diresaun Nasional ba Estrada, Ponte no Kontrolu Seias, Rui H. F. Guterres konsidera projetu emerjensia estrada iha Lautem ne’e la’os ilegal, maibe legal, tanba hetan orden oral husi MOPTK rasik hodi bele fasilita movimentu ba komemorasaun loron proklamasaun unilateralmente independensia Timor – Leste ne’ebe sei hala’o iha loron 28 Novembru 2016 iha munisipiu Lautem.

“Ami pratikamente iha diresaun ida ne’e, ami kumpri de’it saida mak orientasaun. Ne’ebe politika orienta ita tuir de’it ona. Maibe, ami sei tenta hodi hadia situasaun ne’e”, hatete diretor Rui.

Diretor Rui mos rekonhese katak rehabilitasaun estrada ne’ebe halo husi Konsorsiu Ponta Leste Group ne’e seidauk iha kontratu, maibe bazeia de’it ba orden oral husi Ministru Obras Publiku Transporte no Komunikasaun, Gastao Sousa.

“Ami simu de’it orientasaun husi ami nia lider. Ha’u labele dehan projetu ne’e legal ka illegal, maibe ha’u hala’o serbisu tuir de’it orientasaun husi ema ne’ebe mak agora ka’er governu”, justifika Rui hodi hatutan nia mos ladun iha informasaun klaru kona – ba valor osan husi projetu ne’e rasik, tanba desijaun hodi rehabilita estrada ne’e ho oral de’it. Signifika, entre governu ho Konsorsiu Ponta Leste Group seidauk asina kontratu ruma antes hahu projetu ne’e. (oki)

A version of this article appears in print on November 24, 2016, on page 1 of the Timor Post edition with the headline: Projetu Urjensia Lautem Misteriu.