Tibar Mortal

Isabel do Ceu ka’er hela matebian Alfredo Sousa de Jesus nia foto, Tibar – Kuarta (18/01). Foto David O’Shea.

TIBAR – Lorloron, ahi suar sempre hakuak metin foho ki’ik ida ne’ebe lokaliza iha parte lorosa’e, Tibar – Liquica, la fo espasu ba ema nia matan hodi hateke no hare. Basa ahi suar iha foho oan ne’e hanesan to’os nain sira sunu toos molok udan monu rai. Ahi suar ne’e hanesan abu – abu iha tempu udan.

Ida ne’e la’os hanesan saida mak ita hanoin. Ahi suar ne’e mai husi sunu fo’er sira Tibar. Bainhira kareta saneamentu sira ho koor kinur no mean halai ho velosidade a’as molok tama ba portaun bo’ot fo’er fatin Tibar, labarik ki’ik sira, joven inklui ferik no katuas preparadu hein ona hodi hili no buka sasan restu sira ne’ebe sei bele uja ba sira nia nesesidade no balun bele fa’an tutan hodi hatutan moris.

Fo’er nia iis ne’ebe kahur ho ahi suar no rai rahun lakonsege hamate vontade ema sira ne’ebe buka moris husi fo’er. Iha Tibar, la’os ema de’it mak hadau fo’er, maibe inklui mos animal sira hanesan asu, karau, bibi, laho no busa mos hadau malu iha fatin ne’e. Signifika, fo’er fatin Tibar la’os de’it ba fo’er sira nia fatin, maibe mos nu’udar fatin di’ak ida ba ita ema no kriatura sira seluk hodi hadau no hatutan moris. Ema barak la gosta fatin ne’e, maibe husi fatin ne’e rasik konsege salva ona ema balun nia moris no husi fatin ne’e mos konsege oho tiha ona ema balun nia moris.

Iha loron Kuarta, 18 Janeiru 2017, husi horas tuku 11:30 to’o horas tuku 13:30, durante horas ida nia laran, kareta saneamentu sira halai maka’as lori fo’er sira husi Dili ba so’e iha Tibar, maibe fo’er iha Dili laran kontinua butuk. Kareta saneamentu sira hahu serbisu molok loron matan nakfera to’o tuku 7 dadersan, no kompleta ona karada tolu durante loron ida nia laran, maibe lakonsege rezolve problema fo’er iha Dili laran.

Situasaun ne’e hatudu katak, problema fo’er iha Dili laran la’os, tanba komunidade sira mak seidauk iha konsiensia hodi so’er fo’er iha nia fatin, maibe kuantidade fo’er mak aumenta duni no limitasaun iha kareta saneamentu.

“Ami hahu serbisu iha horas tuku 5 dadersan, maibe kada loron ami tenke tula de’it karada tolu. Liu tiha ida ne’e kuandu fo’er iha nafatin ami labele raut ona. Hein aban ba raut fali, tanba kontratu ho governu ne’e loron ida raut karada tolu de’it,” hatete kondutor kareta saneamentu ida, Sergio Paicheco da Silva ba Jornalista sira iha Tibar, Kuarta (18/01).

Atividade kobertura iha fo’er fatin Tibar remata ona. Antes Jornalisra sira hi’it ain hodi hakat ba Dili, sira para no deskansa itoan iha kios ki’ik ida koor mean iha estrada bo’ot dalan atu ba Gleno – Emera. Iha kios ne’e nia laran, fa’an neseidade baziku de’it. Iha mos feto mutin oan ida, isin bo’ot naton ho nia a’as kuaje 1.45Cm, uja ropa metan no kesi hela hena metan ida mos iha nia ulun nu’udar sinal lutu ba nia familia ida ne’ebe mate. Feto ne’e nu’udar nain ba kios ki’ik ne’e.

Hafoin husu informasaun kona – ba staff saneamentu nain 15 ne’ebe mate ona, tanba kauza serbisu iha fo’er fatin Tibar, kios nain ne’e nu’udar mos vitima ida. Kios nain ne’e mak Maria do Ceu (31) nu’udar feto faluk ida mesak ho nia oan nain ha’at (4), feto ida mane tolu (3). Isabel nia kaben Alfredo Sousa de Jesus mate husik hela nia ho oan sira. Ohin loron Isabel mesak de’it.

Isabel do Ceu (31) nunka iha hanoin ida katak nia sei fahe malu ho nia kaben iha loron ruma, maibe hanoin ida ne’e sala no laloos. Sira nain rua fahe malu iha loron 12 Setembru 2016. Isabel la prontu atu simu fahe malu ida ne’e. Isabel nia hanoin diferente ho Aman Maromak nia hanoin. Nia hakarak atu hamutuk hela de’it ho nia la’en Afredo Sousa de Jesus (66), maibe Maromak lakohi. Maromak hadau tiha nia la’en ba mundu seluk iha tinan 2016 nia laran.

Isabel haktuir katak, desde sira nain rua, matebian Alfredo Sousa de Jesus forma uma kain iha tinan 2003, buat hotu mesak la’o ho kontente no feliz iha familia laran. Tanba iha tempu ne’eba molok matebian Alfredo tama serbisu lori kareta bulldozer iha fatin fo’er Tibar, nunka moras. Matebian nia kondisaun saude saudavel hela de’it, maibe hafoin tama serbisu komesa hetan ona moras hanesan tafui ran. Moras tafui ran hahu atake matebian Alfredo desde tinan 2013. Husi tempu ne’eba kedas, dalaruma matebian tenke baixa durante tempu kleur iha Hospital Nasional Guido Valadares (HNGV) mak foin alta fali hodi kontinua nia serbisu. Nune’e hela de’it.

Isabel hamoos hela nia matan been bainhira husu kona-ba oinsa futuru oan ba nia oan sira.

 “Sim…hanesan… ha’u sente todan loos. Bainhira nia sei moris, halo buat hotu ha’u sente kaman. Agora nia laiha ona, ha’u sente buat hotu todan tebes. Hanesan ha’u tenke halo serbisu feto nian no fila ba sori ha’u tenke halo serbisu mane nian,” hatete Isabel ba Jornalista sira ho nia kondisaun liman loos hamoos dadauk mata been ne’ebe suli tun habokon nia hasan iha Tibar, Kuarta (18/01).  

Isabel sente mundu ne’e halo diskriminasaun bo’ot hasoru nia, maibe nia nafatin halo esforsu atu oinsa bele moris hakmatek hodi bele simu realidade moruk iha nia moris tomak. Problema mak oinsa nia bele aguenta moris ho nia oan nain ha’at (4) ne’ebe sei idade nurak hela. Oan mane primeiru foin mak halo tinan 12 no sira seluk sei ki’ik oan hela. Feto faluk ne’e mos la’os nu’udar funsionariu publiku, maibe nu’udar dona de casa de’it. Situasaun ne’e mak sempre halo Isabel nia matan ben monu bainhira hanoin kona – ba oinsa futuru oan sira.

“Depois ha’u hanoin barak, tanba ohin loron katuas husik hela ha’u ho labarik nain ha’at (4). Feto ida, mane tolu (3). Labarik sira ne’e sei ki’ik hotu. Ida mane bo’ot primeiru ne’e mak foin halo tinan 12. Halo saida, la halo buat ida,” nia hatete.

“Ha’u laran triste. Feto mesak la brani halo buat hotu – hotu. Se mane ida iha ita nia sorin mak foin bele halo buat hotu,” hatete Isabel ho laran triste.

Hafoin katuas oan mate, Isabel dehan laiha kompensasaun husi governu, maibe kada fulan simu de’it matebian nia salariu hamutuk U$ 180. Iha intensaun atu husu tulun governu nian hodi bele fo netik ajudu ruma ba matebian nian oan nain ha’at (4), maibe sente nia la brani. Desde baixa iha HNGV to’o mate mos laiha staff ida husi munisipiu Dili mak ba vizita.   

Alfredo nia moras ne’e, bazeia ba rezultadu Ry – X katak nia pulmaun, aten bo’ot no fuan dodok hotu ona. Hafoin tama serbisu iha sentru lixu Tibar ne’e mak kona moras ne’e.

Impaktu husi fo’er ne’ebe kontinua aumenta kada loron konsege oho tiha ona ema nain 15 desde 2002 to’o 2016. Dadus husi saneamentu munisipiu Dili katak, ema nain 15 ne’ebe mate, tanba serbisu iha fatin fo’er.

“Loos duni, ita iha ema nain 15 mak mate tiha ona. Ema sira ne’e maioria staff saneamentu munisipiu Dili,” rekonhese Xefi Departementu Servisu Agua no Saneamentu (SAS) munisipiu Dili, Domingos dos Santos foin lalais.

Adjuntu Jeca Smith mos rekonhese katak iha duni ema nain 15 mak mate ona desde tinan 2002 to’o 2016, tanba serbisu iha saneamentu.

“Ita fo masker ho fasilidade sira seluk hodi proteze a’an iha sira nia serbisu fatin, maibe balun lakohi uja, tanba dehan la toman, no balun uja hodi proteze a’an husi fo’er nia iis no rai rahun,” esplika Smith.

Entretantu, Funsionariu saneamentu munisipiu Dili, Castro Salvador rekonhese katak serbisu iha fo’er fatin Tibar nakonu ho risku no bele hetan moras grave maibe nia la habitua hodi uja sasan sira ne’e.

“Ami simu buat hotu kompletu maibé, ami la uza tanba dala ruma rungu ranga liu, tanba ami kuandu ka’er ona luvas no uza masker, baihira ita hasai sente oin nakukun. A’at liutan mak iha tempu loron manas, buat ne’e halo ami sente manas liutan,” hatete Castro Salvador.

Castro hatutan, tanba de’it serbisu iha fatin fo’er mak rezulta 20% husi pessoal saneamentu mak sofre ona moras Tuberclosis (TB) no ema balun mate tiha ona.

Isabel do Ceu (31) nu’udar kaben husi matebian Alfredo Sousa de Jesus katak motive husi Alfredo nia mate ne’e, tanba serbisu iha fo’er fatin Tibar. Isabel esplika, molok nia kaben Alfredo lori bulldozer hodi suru fo’er sira iha Tibar, seidauk hetan moras, maibe hafoin serbisu iha fo’er fatin ne’e mak komesa mosu moras tafui ran, muta ran no ikus mai tenke husi hela nia oan nain ha’at (4), feto ida mane tolu ho nia fen Isabel do Ceu iha loron 12 Setembru 2016.

“Tama serbisu lori bulldozer ne’e mak komesa muta ran ona. Depois nia iis bo’ot. Nia mate, tanba horon rai suar no iis foer nian, tanba ha’u hare ema balun lori kareta ne’e iha kapon hodi satan loron manas nomos vidru metin hodi ahi suar labele tama. Kareta bulldozer nia lori ne’e laiha kapon no vidru,” esplika Isabel.  

Fo’er iha Dili laran karun tebes duni, tanba kada tinan governu tenke gasta osan hamutuk U$ 936,000 hodi selu ba kamioneta 40 ne’ebe raut fo’er iha Dili laran, maibe fo’er kontinua butuk. 

Iha munisipiu Dili, Serbisu Agua no Saneamentu (SAS) mak responsabiliza hodi hamoos fo’er sira kada loron, maibe realidade la akontese hanesan ne’e.

Adjuntu prezidente munisipiu Dili, Jeca Smith katak, dalaruma to’o semana rua ona mos fo’er sira kontinua butuk nafatin iha fatin balun no nia la komprende tanba saida. Tanba tuir Jeca katak, desde tinan 2014 governu halo kontratu ho kompanhia privadu hamutuk 40 hodi aluga kareta 40 atu tula fo’er sira iha Dili laran, no kada kamioneta tenke tula fo’er karada tolu kada loron lori ba sentru so’er fo’er nian iha Tibar, Liquica.

“Ha’u mos konfujaun. Ita kontrata ona kareta hamutuk 40 atu tula fo’er lorloron,” hatete Jeca ba Jornalista sira iha nia serbisu fatin munisipiu Dili, Kinta (12/01/2017).

Smith fo rajaun katak iha problema balun mak kontribui hodi fo’er kontinua butuk iha Dili laran. Primeiru, rezidente sira iha Dili seidauk iha konsiensia hodi so’e fo’er iha nia fatin, no so’e fo’er la tuir horariu ne’ebe iha katak tempu so’e fo’er ne’e hahu iha horas tuku 4 dadersan to’o iha tuku 7 dadersan.

“Maibe realidade la akontese hanesan ne’e. komunidade sira so’e fo’er durante horas 24 nia laran,” justifika Jeca. 

Jeca mos rekonhese katak iha fatin balun fo’er butuk to’o semana rua mak kamioneta sira foin ba tula.

“Tanba ne’e mak ha’u fo ona orientasaun ba SAS hodi bele hadia sira nia sistema supervizaun ne’e,” nia hatete. 

Kareta saneamentu ida fakar hela fo'er iha Tibar no ema mos hadau tutuir hela hodi buka sasan sira seluk ne'ebe util ba sira no balun fa'an tutan hodi hatutan sira nia moris lorloron. Foto David O'Shea. 

Tuir Smith katak, husi kamioneta 40 ne’e fahe ba postu administrativu rua (2) de’it, Vera Cruz no Nain Feto. Inisiu kada postu administrativu hetan hotu kamioneta atu tula fo’er, maibe oras ne’e laiha, tanba impaktu husi orsamentu mak laiha duni. Prosesu pagamentu ba kareta hirak ne’e mak kada kareta ida kada loron tenke tula fo’er dala tolu ka karada tolu de’it husi Dili ba Tibar no selu ho osan hamutuk U$65. Entaun, U$65 X loron 30 X kamioneta 40 X fulan 12 = U$ 936,000. Signifika kada tinan, kada kamioneta 40 hetan osan hamutuk U$ 936,000 no kada tinan kada kamioneta hetan U$23,400 ho nia kalkulasaun mak U$65 X loron 30 X fulan 12 = U$23,400. No kada fulan kada kamioneta hetan osan hamutuk U$ 1,950. Kontratu ba kamioneta hirak ne’e sei termina iha fulan Marsu tinan ida ne’e.

Mosu komentariu diferente entre adjuntu prezidente munisipiu Dili, Jeca Smith no Xefi Departementu Servisu Agua no Saneamentu (SAS) munisipiu Dili, Domingos dos Santos kona – ba kamioneta 48 ne’ebe tula fo’er sira iha Dili laran. Smith dehan kamioneta hirak ne’e mai husi kompanhia privadu, maibe xefe SAS, Domingos katak kamioneta hirak ne’e la’os husi kompanhia, maibe mai husi individual sira de’it.

“Kareta hirak ne’e la’ós husi kompañia, maibé ne’e privadu bainhira ami loke avizu sira mai rejistu, iha ne’e ami la simu kompañia ida,”informa domingos.

Domingos mos rekonhese katak prosesu foti fo’er ne’e tenke foti dala tolu kada loron no hetan U$65 ba kada kamioneta. Rajaun fo’er barak iha Dili laran, Domingos justifika tanba loron bo’ot Natal no tinan foun nian, maibe oras ne’e fo’er ladun barak ona. Iha tinan 2016, fo’er barak liu iha parte Comoro no koloka kamioneta barak liu mos iha fatin ne’eba, maibe oras ne’e fo’er mosu barak iha area Becora, Audia, merkadu Taibesi no merkadu Manleuana.

OrganizasaunNG Haburas nudar sosiedade sivil tau matan ba situasaun ambiental iha rai laran hare katak, problema fo’er mosu tanba fatin fo’er balu do’ok husi komunidade nia hela fatin. Balun SAS la ba foti bou hamutuk lekar ba rai. A’at liutan asu dada fo’er lekar ba – mai.

Tuir xefe divizaun ambiente ONG Haburas, Pedrito Vieira katak, atu rezolve problema fo’er persiza kria lei ida para bele regula. “Se mak so’e fo’er arbiru de’it tenke multa. Se la’e ema sei kontinua so’e foer arbiru de’it fo impaktu bo’ot,” afirma Pedrito.

Fundasaun Haburas konsidera governu atu rezolve fo’er ne’e tenke iha jestaun di’ak. Problema fo’er la’os de’it sai preokupasaun ba autoriedade sira iha munsipiu Dili, maibe deputadu sira iha Parlamentu Nasional mos preokupa tebes kona – ba situasaun ne’e, tanba tuir deputadu FRETILIN Manuel Castro katak problema ne’e akontese, tanba autoriedade munisipiu Dili mak ladun kontrola.

“Ita nia sidade Dili kontinua foer problema mak munisipiu Dili la tau matan ba ema neebe hamu akua soe arbiru,ita kuandu dader lao estrada foer nakonu, zestaun governu nian ladiak tan nee hau husu jestaun saniamentu tenki servisu halo didiak,” hatete deputadu Castro ba Jornalista sira iha Parlamentu Nasional, Kuarta (17/01/2017).

Maibe, Jeca Smith dehan ema hotu tenke iha konsiensia no responsabilidade hodi proteze Dili sai moos husi fo’er.  

 Rubbish Island

Impaktu husi fo’er ne’ebe kontinua aumenta kada loron konsege oho tiha ona ema nain 15 desde 2002 to’o 2016. Dadus husi saneamentu munisipiu Dili katak, ema nain 15 ne’ebe mate, tanba serbisu iha fatin fo’er.

 

Ferik ida tutur hela sasan sira ne'ebe nia hili iha fo'er fatin Tibar. Foto David O'Shea.

Atu solusiona problema ne’e governu tenke investe maka’as atu oinsa bele halo resiklazen ba fo’er sira, tanba fo’er sira ne’e bele sai nu’udar oportunidade bisnis ida ne’ebe bele hadia ekonomia sidadaun sira no hatama reseitas ba kofre Estadu. Ijemplu resiklajen ne’ebe di’ak liu iha mundu mak iha nasaun Swedia. Oras ne’e Swedia importa fali fo’er husi nasaun seluk iha Uniaun Europeia, tanba fo’er iha nasaun ne’e laiha ona. Rajaun importa fo’er, tanba de’it atu halo resiklajen.

 

 

Impaktu seluk bainhira la halo resiklajen ba fo’er sira no so’er arbiru iha tasi laran mak to’o tempu ida sei hamate hotu ikan sira inklui mos balada sira seluk. (oki)