Faktus Timor-Leste

Tuesday, January 31, 2017

Xefe Suku Mendonca Planeia Hamatak Maubise

Xefe Suku Maubise Villa, Nivio Lobato Mendonca. Foto Timor Post/Raimundos Oki

 MAUBISE – Xefe Suku eleitu Maubisse Villa, Nivio Lobato Mendonca konsiente katak matak no furak postu administrativu Maubisse nian oras ne’e tama hela iha kondisaun ameasadu nia laran, tanba komunidade sira komesa ladun proteze furak no matak ne’e rasik.

Nune’e, Xefe Suku Nivio promete katak ho nia mandatu ne’e sei halo esforsu atu oinsa bele hamatak no hafurak fali Maubisse nia imajen.

“Maubise ne’e konhesidu ho produsaun hortikultura no fatin turizmu, maibe kestaun rua ne’e ladun dezenvolve ho di’ak durante ne’e. Ha’u nia planu durante mandatu ne’e sei konsentra liu ba assuntu rua ne’e,” hatete Xefe Suku Nivio ba Jornalista sira iha restaurante SARA iha Maubisse villa, Sabadu 28 Janeiru 2017.

Problema bo’ot ne’ebe akontese iha Maubise villa mak kona – ba asesu ba be’e moos. Problema ne’e sadik tebes Xefe Suku foun ne’ebe ho idade joven, maibe enerjiatiku tebes no iha ambisaun bo’ot atu lori Maubise fila – fali ba nia orijin loloos.

“Ha’u halo ona diskusaun ho maluk balun kona – ba oinsa atu proteze tradisaun iha Maubisse nian, tanba realidade hatudu katak bainhira superior sira mai husi Vaticano atu vizita Igreja sira iha Timor, kultura Maubise mak sempre hamrik iha oin. Ida ne’e ami planeia atu aban no bain rua mak ami nia fatin turizmu sira di’ak, entaun bainhira turista ida mai vizita, tenke simu uluk ho kultura Maubise nian foin bele ba explora fatin turizmu sira ne’ebe iha,” promete Nivio.

Maubise nu’udar Postu Administrativu ida husi Munisipiu Ainaro, maibe geografikamente Maubisse Besik liu munisipiu Aileu no Manufahi kompara ho Ainaro. Ho distansia ne’ebe do’ok husi Ainaro, Xefe Suku ne’e sujere ba Banco Nacional Comercio Timor – Leste (BNCTL) tenke tau mos nia sukursal (cabang) ida iha Maubise hodi bele fasilita prosesu pagamentu ba funsionariu sira.

“Tanba husi ne’e atu ba Ainaro de’it mos transporte araska. Funsionariu hotu kada fulan nia rohan tenke abandona sira nia serbisu hodi ba simu de’it sira nia salariu iha Ainaro, depois afeta ba serbisu administrasaun publiku iha Maubise. Ida ne’e ladun di’ak. BNCTL persija estabelese nia cabang ida iha ne’e, tanba numeru funsionariu ne’e barak mak iha Maubise,” nia sujere.

Maubise rasik kompostu husi suku sia (9) ne’ebe nia lokalidade ne’e do’ok ba malu no do’ok tebes husi munisipiu Ainaro. Postu Administrativu ne’e kompostu husi Aldeia 69. Ninia total populasaun mos bo’ot tebes, maibe sentru atividade governu nian durante ne’e sentraliza hotu iha Ainaro.

“Husi suku hirak ne’e balun seidauk asesu ba be’e moos, eletrisidade no labarik barak mos seidauk hetan asesu ba edukasaun, tanba kauza husi distansia eskola ne’ebe do’ok,” esplika Nivio. (oki) 
A version of this article appears in print on February 1st, 2017, on page 1 7 of the Timor Post edition with the headline: Xefe Suku Mendonca Planeia Hamatak Maubise 

Monday, January 30, 2017

Rezultadu Tender Seguransa Oe – Cusse Hamosu Polemika


 
DILI – Rezultadu final ba tender seguransa ho numeru referensia RFQ – GPA – RAEOA – TL – 002 – 2016 kona – ba fornesimentu serbisu seguransa ba edifisiu publiku sira iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe – Cusse Ambeno no Zona Espesial Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) hamosu polemika, tanba deskonfia mosu prosesu naksalak balun.

Maja Security konsidera prosesu sira halo tenderizasaun ne’e kapas, tanba nakloke ba ema hotu. Maja Security nia lisensa negosiu no edifisiu ba Oe – Cusse iha, maibe oras ne’e laiha ona, tanba problema finanseiru. Kompanhia ne’e iha ona esperiensia iha area seguransa durante tinan rua (2) ona. Signifika, priensia ona kriteria balun iha tenderizasaun ne’e rasik, maibe ikus mai lakonsege sai nu’udar vensedor, tanba kestaun nia orsamentu mak a’as liu kompara ho PAX Security nian ne’ebe hamutuk U$ 125.

“Ha’u pessoal iha esperiensia seguransa durante tinan 10 ona. Ha’u nia bakcground mai husi Polisia Bataliaun Orden Publiku (BOP) durante tinan ha’at (4), maibe husi kompanhia rasik foin mak halo tinan rua (2),” hatete diretor manejer kompanhia Maja Security, Jacinto Barros ba Timor Post iha Oe – Cusse, Kinta 22 Dezembru 2016.

“Ha’u konsidera keta tender ne’e hanesan kamuflazen de’it, tanba iha oin hatudu pressu ida ki’ik tebes, maibe ha’u tauk mak ne’e keta depois asina kontratu ho presu a’as karik, ita lahatene,” duvida eis Polisia BOP ne’e.

Barros esplika, valor orsamentu ne’ebe nia aprezenta ba iha tender seguransa RAEOA & ZEESM ne’e a’as itoan ho intensaun labele viola fali serbisu nain sira nia direitu. Nomos tenke sosa uniforme ba seguransa sira, osan ba operasional nomos selu aluga edifisiu.

“Iha kompanhia balun submete sira nia valor orsamentu ki’ik tebes mak U$125 ba kada seguransa. Tanba ne’e mak ami husu ba aprovizionamentu ZEESM tenke konsidera gastu sira ne’e. Husu ba ZEESM atu foti desijaun la’os bazeia ba presu ne’ebe ki’ik, maibe tenke bazeia ba ne’ebe razoavel,” esplika Barros.

Kompanhia Seguransa hamutuk 10 mak tuir kompetisaun iha tender ne'e no ikus mai aprovizionamentu RAEOA & ZEESM desidi de'it kompanhia tolu (3), PAX Security, Star Security no Babadok Security ho valor orsamentu ki'ik mak sai nu'udar vensedor. 
Iha fatin hanesan, Vise Diretot Maubere Security, Olimpio de Carvalho Soares katak Maubere Security aprezenta nia valor orsamentu iha tender ne’e mak U$171. Kompanhia sira seluk bo’ot liu no balun ki’ik liu. Hare ba PAX Security nian ne’e mai ho vensimentu U$125 ba kada seguransa kada fulan. Ho folin PAX Security nian hamosu polemika ba Maubere Security rasik, tanba sente konfujaun tebes.

“Ita lahatene nia halo perhitungan oinsa, tuir lei laboral ne’e iha vantazen ka la’e? Tanba iha lei laboral ne’e iha annual leave, shift leave, paternity leave, gaji 13. Upah minimum de’it U$115 ona, maibe nia halo penawaran ho U$125 ne’e ha’u lahatene saida mak sei akontese,” hatete Olimpio.

Maubere Security mos lakohi atu submete ba PAX Security nia folin, tanba todan tebes.

“Ami sei la halo tuir PAX Security nia folin, tanba ne’e problema todan. Ami mos sente lakontente ho PAX Security ne’ebe manan tender ne’e ho folin ki’ik,” nia hatete.

Nune’e mos diretor kompanhia Gardamor Security, Eduardo Belo Soares “Gatot” mos sente preokupa tebes ho kompanhia sira ne’ebe manan tender security ne’e ho pressu ki’ik tebes nomos.

“Ho ha’u nia belun balun ne’ebe manan ho folin ki’ik liu ne’e, ha’u husu atu folin ida ne’e mak tenke implementa. Jangan sampai ada sesuatu di balik itu,” hatete Eduardo Belo Soares “Gatot” ba Timor Post iha edifisiu CCI – TL, Dili Segunda (30/01).

“Ha’u husu no rekomenda ba iha Prezidente RAEOA & ZEESM, Mari Alkatiri hare didia’k serbisu sira ne’ebe mak la’o iha karaik ne’e. Ha’u nia preokupasaun mak serbisu sira iha karaik ne’e la la’o tuir Prezidente Autoriedade nia hakarak,” duvida Gatot.

Entretantu, tuir kriteria tender seguransa ba RAEOA no ZEESM katak kompanhia ne’ebe mak atu manan tender ne’e tenke iha esperiensia minimu tinan ida, tenke iha ekipamentu kompletu, tenke iha lisensa negosiu, tenke iha karta rekomendasaun husi kliente, maibe deskonfia entre kompanhia tolu (3), PAX Security, Star Security no Babadok Security ladun iha esperiensia serbisu no fasilidade.

Rezultadu tender seguransa ne’e publika ona ba publiku iha loron 1 Janeiru 2017 no oras ne’e iha hela prosesu atu bolu kompanhia PAX Security, Star Security no Babadok Security hodi asina kontratu atu bele hahu hala’o serbisu ona iha loron 1 Fevereiru 2017.
Rezultadu tender seguransa RAEOA & ZEESM ne'ebe rezulta kompanhia tolu (3), PAX Security, Star Security no Babadok Security mak sai nu'udar manan nain. 
 Entretantu, diretor kompanhia PAX Security, Joao Paulo Rangel klarifika katak nia kompanhia ne’e iha fasilidade kompletu no kada seguransa minimu iha uniforme oin tolu (3) no maximu iha oin ne’en (6). Prosesu formasaun ba pessoal seguransa sira ne’e mos PAX Security bolu husi ema rai liur no uja mos PNTL Oe – Cusse mos fo formasaun ba seguransa PAX nian ne’ebe sei hahu hala’o serbisu seguransa iha RAEOA & ZEESM iha loron 1 Fevereiru 2017.

“PAX Security iha esperiensia tinan rua ona no ami iha fasilidade kompletu kona – ba serbisu seguransa nian iha Oe – Cusse. Kilat de’it mak ami laiha, maibe fasilidade seluk ne’e ami iha kompletu,” hatete Joao Paulo via kontaktu telemovel ba Timor Post, Segunda (30/01).

Nia hatutan, RAEOA & ZEESM ne’e buka kompanhia ida ne’ebe profisional ho folin baratu.

“Karik mosu alegasaun ruma hasoru PAX Security ka ha’u rasik, ha’u prontu atu hatan. Klaru katak, desijaun ne’e ba ami kompanhia tolu (3) ne’ebe ho folin baratu,” nia esplika.

Hatan kona – ba kestaun ne’e, Sekretaria ba assuntu Finansas RAEOA & ZEESM, Leonia Monteiro katak prosesu tenderizasaun ba seguransa iha RAEOA & ZEESM la’o transparan no tuir duni lei aprovizionamentu nian. Iha prosesu avaliasaun tekniku mak halo PAX Security aprezenta nia valor orsamentu (budget) hamutuk U$125.

“Avaliasaun tekniku ne’e mak PAX Security tau U$125. Sira nia dokumentu iha hela. Ha’u labele fo sai nia numeru total, tanba kompanhia seidauk asina kontratu,” esplika Leonia Monteiro via kontaktu telemovel ba Timor Post, Segunda (30/01).

Maske kriteria tender dehan kompanhia ne’ebe mak atu manan tenke iha esperiensia serbisu minimu tinan ida, tenke iha fasilidade kompletu, maibe iha pratika la la’o tuir.

“Tanba ita foin hahu loke aprovizionamentu, ita mos loke oportunidade ba empreza sira atu bele tama hodi hetan esperiensia di’ak, ida ne’e mak Autoriedade nia poziasaun,” esplika Leonia.

Signifikadu, husi deklarasaun ne’e hatudu katak rezultadu tender ne’e la’os desidi tuir kriteria tender ne’ebe RAEOA & ZEESM estabelese, maibe desidi tuir de’it saida mak iha.

“Ita bele tau kriteria iha ita nia RFQ, maibe Autoriedade bele foti desijaun ba empreza sira hodi bele hahu serbisu. Hanesan foin lalais sira iha limpeza mos hanesan. Ami tau kriteria tenke iha esperiensia tinan serbisu, maibe Autoriedade tenke konsidera sira bele hetan esperiensia mak ita bele…hodi kompanhia sira bele buka esperiensia,” esplika Leonia Monteiro.

Leonia Monteiro mos konsidera prosesu tenderizasaun ne’e la’o tuir dalan legal, transparansia no laiha sistema familiarizmu. (oki)
A version of this article appears in print on January 31, 2017, on page 1 7 of the Timor Post edition with the headline: Rezultadu Tender Seguransa Oe – Cusse Hamosu Polemika    

Wednesday, January 25, 2017

Kazu Disputa Fornese Kombustivel, Januario Pereira Lakohi Komenta


Eis Sekretariu Estadu ELetrisidade, Januario Pereira


DILI – Eis  Sekretariu Estadu Eletrisidade atual Vise-Ministru Obras Públikas, Tranportes no Komunikasaun I, Januario Pereira lakohi fo komentariu ba kompañia rua hosi Australia, Lighthouse Corporation Pty Ltd no Lighthouse Corporation Lty IBC ne’ebe keisa governu Timor Leste ba Internasional Center for Settlement of Investment Disputes (ICSCD).

Iha loron Segunda (23/01) horas tuku 9:45 Otl, Timor Post to’o iha edifisiu Vise-Ministru Obras Públikas, Tranportes no Komunikasaun I iha Caicoli – Dili. Bainhira to’o iha ne’eba, Timor Post konsege hasoru malu ho Mane isin metan krekas, ain a’as, fuk ben ne’ebe nu’udar media officer vise Ministru Januario nian. Nune’e, Jornalista komesa esplika ona rajaun atu hasoru vise ministru no media officer ne’e mos ka’er hela Jornal Timor Post edisaun Segunda (23/01) ho nia Head Line: “Kompanhia Rua hosi Australia Keixa Governu Timor – Leste ba ICSID” lori tama hatudu ba vise ministru durante minutu rua nia laran.

Hafoin remata esplikasaun, media officer ne’e hatutan mensajen vise ministru nian ba Timor Post katak, vise Ministru Januario lakohi fo komentariu kona – ba assuntu ne’e.

“Ha’u lakoi fo komentariu ba ida ne’e tanba ha’u lahatene, diak liu ba husu deit iha Primeiru Ministru (PM)”, media officer hatutan deklarasaun Vise Mimistru Januario ba Timor Post iha nia serbisu fatin Caicoli – Dili, Segunda (23/01.

Entretantu, kompanhia rua husi Australia, Lighthouse Corporation Pty Ltd no Lighthouse Corporation Ltd IBC keixa ona governu Timor – Leste ba International Center for Settlement of Investment Disputes (ICSID) desde loron 14 Janeiru 2015 ho numeru rezistu ICSID Case No. ARB/15/2.

ICSID nu’udar instituisaun arbitrazen internasional ne’ebe hari desde tinan 1965 ba disputa rezolusaun legal no konsoliasaun entre investor internasional sira. ICSID ne’e nu’udar parte ida no hari husi Grupu Banku Mundial (World Bank Group) ho nia kuartel jeral iha Washington, D.C., iha Estadus Unidus Amerika. Nasaun hamutuk 161 inklui Timor – Leste mak asina ona ICSID ne’e.

Konsellu Ministrus foin aprova ICSID ne’e iha loron 10 Maio 2016 no haruka ona ba Parlamentu Nasional hodi ratifika.

Parte governu Timor – Leste mos seidauk fo esplikasaun klaru kona – ba motivu kompanhia rua ne’e hato’o keixa ba ICSID, tanba Timor Post tenta ona halo konfirmasaun ba assuntu ne’e ba eis Sekretariu Estadu Eletrisidade atual Vise Ministru Transporte no Komunikasaun I, Januario Pereira, maibe lakohi fo komentariu. Nune’e, iha loron Domingo, 22 Janeiru 2017, Timor Post mos haruka ona lista pegunta balun ba kompanhia rua ne’e, maibe to’o oras ne’e mos seidauk fo esplikasaun.

Maske nune’e, mosu komentariu balun katak iha tinan hirak liuba governu Timor – Leste halo akordu ida ho kompanhia rua ne’e mak atu fornese kombustivel ba sentru eletrika Hera no Betano, maibe to’o oras ne’e la akontese ida. Governu desidi fali kompanhia SAKOM Energia no Esperansa Timoroan (ETO) mak fornese kombustivel. Ho situasaun ne’e mak orbiga kompanhia rua ne’e keixa governu Timor – Leste ba ICSID hodi buka solusaun.

Lighthouse Corporation Pty. Ltd. hari iha tinan 1998. Kompanhia ne’e nia lina bisnis inklui oferese mina no gas lokaliza iha L 17 500 Collins St Melbourne, 3000, Australia.

Parte ne’ebe halo reklama mak Johnson Winter & Slattery husi Sydney, Australia no parte ne’ebe responsabiliza mak Primeiru Ministru RDTL ho nia Sekretariu Estadu ba assuntu Eletrisidade nian. Estatutu ba kazu ne’e sei pendente hela.

Lighthouse Corporation Pty Ltd and Lighthouse Corporation Ltd, IBC v. Democratic Republic of Timor-Leste (ICSID Case No. ARB/15/2).
Proceeding
Procedural Details
Subject of Dispute
Fuel Supply Agreement
Economic Sector
Electric Power & Other Energy
Instrument(s) Invoked
Contract, Investment Law Timor – Leste (2005)
Applicable Rules
ICSID Convention - Arbitration Rules
Claimant(s) Nationality(ies)
Lighthouse Corporation Ltd, IBC (Seychelles),Lighthouse Corporation Pty Ltd (Australian)
Respondent(s):

Democratic Republic of Timor-Leste
Date Registered:

January 14, 2015

Date of Constitution of Tribunal:

August 7, 2015
Composition of Tribunal
President
Gabrielle KAUFMANN-KOHLER (Swiss) - Appointed by Co-Arbitrators
Arbitrators:

Stephen JAGUSCH (New Zealand) - Appointed by the Claimant(s)
Campbell Alan McLACHLAN (New Zealand) - Appointed by the Respondent(s)
Party Representatives
Claimant(s):

Johnson Winter & Slattery, Sydney, Australia
Chester Brown, Sydney, Australia
John H. Karkar QC, Melbourne, Australia
Respondent(s):

DLA Piper, Brisbane, Australia
Jonathan Kay Hoyle, Sydney, Australia
Shane Doyle QC, Brisbane, Australia

Language(s) of Proceeding:

English
Status of Proceeding:

Pending (the Respondent files a reply on jurisdiction on December 16, 2016)
  
Entretantu, iha tinan 2014, governu desidi kompanhia SAKOM Energia Lda mak supply kombustivel ba sentral eletrika Hera no Betano. Nain ba empreza SAKOM ne’e mak Abilio de Araujo.

Hafoin manan projetu ne’e, iha loron 2 Abril 2014, Abilio Araujo aluga ro’o MT Royal Natura lori kombustivel husi Singapura halo deskaregamente iha sentral eletrika Hera – Dili. Durasaun ba kontratu ne’e fulan sia (9) de’it. Hahu iha loron 1 Abril 2014 no remata iha 31 Dezembru 2014. (oki) 
A version of this article appears in print on January 24, 2017, on page 19 of the Timor Post edition with the headline:  Kazu Disputa Fornese Kombustivel, Januario Pereira Lakohi Komenta

Timor-Leste's Prime-Minister offers his resignation Prime-Minister Timor-Leste Taur Matan Ruak. Dili, Timor-Leste - Prime Ministe...