Molok Tempu Hahu Ha'u Dolar Nanis

Molok tempu hahu, ita dolar nanis. Tanba ne’e tenke servisu maka’as. Ida ne’e mak lia murak husi hau nia Inan-Aman sira ne’ebe fo hanorin ba nia oan sira atu oinsa muda sira nia moris iha loron aban. La iha ema ida hakarak moris dolar rabat rai. Ema barak hakarak moris diak. La iha ema barak mak hakarak moris kiak. Tanba ne’e mak ema hotu sempre iha hanoin atu muda sira nia situasaun moris ne’ebe nunka dolar ba oin liu husi hadia nia ekonomia familia laran. Atu kaer metin lia murak husi Inan-Aman katak “moris sempre la’o ba oin”, ita persija dolar maka’as hodi hetan osan dolar. Maibe uluk nanain, ita persija muda uluk ita nia hanoin atu oinsa moris ne’e sempre la’o ba oin. Hau moris maibe la hatene saida mak moris. Ema ferik no katuas sira ne’ebe moris ona iha tempu barak nia laran sempre haktuir ba nia oan no beoan sira katak moris ne’e la’os fasil. Moris ne’e nudar luta ida ne’ebe rohan laek. Tanba ne’e la bele hakiduk hodi luta. Hakarak hetan loron aban ne’ebe nakonu ho feliz no prosprieridade, hakarak hetan moris diak, agora kedas tenke servisu maka’as. Moris iha osan dollar nia ukun, ejiji ema hotu tenke servisu maka’as. Obriga ema hotu tenke halo esforsu maka’as hodi hetan servisu. Ejiji ema hotu tenke servisu maka’as hodi bele hetan osan U$ dollar. Se lae, ninia moris sei dolar nafatin hela deit. Nia moris sei dolar ba kotuk. Nia bolsu mamuk. Dadersan ba servisu to’o kalan mak foin tama uma. Maibe, atu sosa sigaru lolon ida deit mos osan la iha. Atu sosa modo kangkung futun ida deit mos la bele tanba osan dollar ne’ebe nia hetan, dolar hotu ba rai liur. Ida ne’e mak situasaun aktual ne’ebe akontese iha rai laran. Liliu iha capital Dili. Osan dollar, dolar hotu ba rai liur tanba impaktu produtu lokal ne’ebe Maubere oan sira kuda iha sira nia to’os, folin laek. Hakerek nain dala ida dadalia ho tia sira ne’ebe fa’an ai fuan iha merkadu ai fuan Lecidere tasi ibun katak ai fuan hirak ne’e barak mak importa husi rai liur. Alem de ne’e iha lokoraik ida wainhira ba han katupat ho ayam bakar iha tasi ibun Pantai Kelapa mos rona lia fuan hanesan katak na’an manu ne’ebe sira fa’an iha fatin ne’eba kuaje maioria sosa iha Lita Store, Leader no fatin seluk tan. Ne’e mak kontribui ba osan U$ Dollar sempre dolar ba rai liur no provoka situasaun moris povu Timor-Leste difisil atu dolar ba oin. Biar nune’e maibe osan dollar ne’e importante tebes ba ema ida-idak nia moris. Osan dollar iha mak bele halo ita nia moris dolar ba mai deit. Bele dolar sa’e to’o fitun sira iha lalehan no bele dolar to’o hetan Aman Maromak. Iha osan U$ Dollar mak bele eskola to’o sai ema matenek. Matenek ba familia, matenek ba nasaun no matenek ba ema hotu. Se osan dollar mak la iha, ema sei sai beik ten. Osan dollar iha mak bele hetan Maromak no rona Maromak nia lian (Evangelo). Atu sai membru Igreja katolika, atu hetan we’e baptizmo, primeiro comunhao, krisma, kajamentu no seluk tan, tenke iha osan dollar. Ida ne’e mak osan dollar nia diak. Dollar nia a’at mos bele halo ita oho malu. Sunu uma ba malu. Laen kaben-fe’en kaben mos bele divorsia. Feto ran balun mos bele dolar tun-sa’e hodi hetan osan dollar. Mane klosan balun mos bele halo krime oin-oin hodi bele hetan osan dollar. To’o politika nain sira mos soran povu oho malu tanba deit atu hetan osan dollar no hetan kadeira. Hetan kadeira hodi bele sai lideransa to’o sai lideransa bulak. Lideransa ne’ebe privatiza povu nia rai, lideransa naok ten, lideransa traidor, lideransa poligamia no seluk tan. Modelu lideransa hanesan ne’e mak kauza povu nia moris sempre hakiduk ba kotuk. Lideransa sira nia moris mak la’o ba oin. Durante ne’e mosu estimasaun barak husi governu kona ba kresimentu ekonomia iha rai laran katak Timor-Leste la afeta ba krize finanseiru mundial. Realidade ne’ebe akontese iha baze hatudu katak situasaun moris povu Timor-Leste barak mak sei dolar hela deit iha fatin. Seidauk dolar ba oin. Uma a’at, falta be’e mo’os, eskola no hospital do’ok husi sira nia fatin, estrada kuak no seluk tan. Sira ne’e mak hasoru difikuldade barak atu oinsa bele muda sira nia moris ba oin. Klaru liu tan kona ba situasaun aktual rai laran ita bele hare fali ejijensia povu nian iha konsulta popular ba PEDN, Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional ne’ebe Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmao rasik mak ba aprezenta iha teritoriu tomak. Iha ne’eba populasaun iha distritu sanolu resin tolu (13) kuaje hato’o ejijensia hanesan. Sira sempre ejiji mak ahi eletrisidade, hadia estrada, hari’i edifisu klinika no eskola iha sira nia hela fatin no seluk tan. Ejijensia ka halerik hirak ne’e Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmao dokumenta ona iha dokumentu PEDN ne’ebe sei implementa liu husi etapa tolu. Etapa curto prazo, medio prazo no longo prazo. Kuandu povu nia ejijensia la implementa iha PEDN hakerek nain fiar katak situasaun moris povu Timor-Leste sei la dolar ba oin. Dolar ba kotuk mak iha. Antes superior Komisaun Peskija no Elaborasaun Historis Feto Timor (lideransa OPMT/Fretilin) hapara hau nia kontratu servisu iha loron 26 Janeiru 2011, hau ho maluk servisu balun iha tempu han meudia ida, pernah halo mini debate kona ba lalaok uja osan dollar. Iha maluk ida ne’ebe iha experiensia lobuk kona ba ekonomia manajementu katak nune’e; tenke hadia manajementu. Hamenus despejas no hasa’e rendimentu. Maibe, oinsa mak bele hamenus despejas no hasa’e rendimentu wainhira trabalhador ida servisu durante fulan ida hetan deit osan U$ 60 kompara ho nessesidades baziku ho folin karun? Nessesidades baziku folin sa’e kada loron. Husi ne’e komesa ona mosu diskusaun namanas hodi provoka maluk ida impresta lia fuan husi Filosofia Zenon katak Ducunt Volentam Fata, NolentemTrahunt (Bila engkau setuju, takdir membimbingmu. Apabila tidak, takdir memaksa). Signifika katak ema atu moris diak tenke tuir deit suratan takdir no hukum alam. Ema ne’ebe uja teoria ne’e normalmente hatete katak moris mak hanesan ne’e deit ona. Ita atu halo saida tan. Maske ita servisu maka’as mos ita nia moris sei hanesan ne’e hela deit. Tanba ita nia destinu mak “molok tempu hahu ita kiak nanis. Molok tempu hahu ita dolar nanis ona”. Ne’ebe biar ita servisu maka’as to’o ne’ebe mos ita mak sei kiak nafatin. Moris iha kondisaun kiak halo ita sente kontente. Tanba ita sente hakmatek ho ita nia a’an tomak no halo ita valoriza ita nia moris no ema seluk nia moris. Preokupasaun ema kiak sira mak loron-kalan hanoin deit atu oinsa bele kompleta nessesidade baziku. Hanesan han-hemu naton deit. Sira la gasta enerjia tomak hodi buka riku soin barak ne’ebe halo ema barak sai vitima ba nia esforsu hodi sai ema riku. Tipu ka modelu ema riku hanesan ne’e ita bolu ema koruptor, ema naok ten no seluk tan. Komentariu balun katak ema balun kiak, moris nunka la’o ba oin tanba kauza husi hahalok ema seluk. La’os tanba suratan takdir no hukum alam. Tanba realidade hatudu katak ema balu ne’ebe uluk kiak rabat rai, nia situasaun moris nunka la’o ba oin maibe ho servisu maka’as “dolar to’o rai” mak foin hetan moris diak. Pelo contrario ho ema ne’ebe mak nunka halo servisu maka’as maibe riku derepeinte deit. Ne’eduni diak liu lalika uja teoria suratan takdir tanba bele halo ita sai baruk ten no la kohi halo servisu maka’as. Tenke servisu maka’as mak bele hetan osan dollar.