Ran Sulin Habokon Faela Panan

    

  Saudozu Taul Tabes (Horácio Tabes) ne'ebé oho husi milisia Sakunar iha Faela Panan, Oebelo, Oebaha, iha loron 31 Agostu 1999. 

Hamutuk ho nia maun – alin nain 9 moris boot iha Pot Ana, aldeia Saben, postu Oe - Silo, suku Bobometo, Oe - Kusi Ambeno. Moris mai husi familia ain tanan, to'os nain (agrikultor) subsistensia. 
Situasaun iha loron, 31 Agostu 1999 manas nakali tebes hanesan nono bee iha ahi kla'ak manas nia leten. Nia la tauk, nia la hakiduk hakat ida ba kotuk. See hirus matan hodi hasoru kartus manas no katana nia kro’at sira.

Membru Sakunar nain 8 ho sasan kro’at kompletu duni lesuk ema ain tanan ida, liman mamuk ida to’o toman. Tetak nia isin loloon hanesan tetak na’an. Hanesan tetak ha’as tasak. Nia kakorok besik kotu. Sira la’o so’e hela nia isin maten. Isin lolon latan hela ba rai. La bo’ok aan. Ran suli ba rai, habokon rai Oe – Belo (Faela Panan).

Ema barak liliu ba oan ki’ak nain hitu (7) komesa tanis no hakilar bainhira rona sira nia Aman Saudozu Taul Tabes nia isin maten latan ba rai, la bo’ok aan, ran sulin maka’as hanesan bee mota Kinloke.

Oan ki’ak sira liliu oan primeiru sente kedas susar no terus iha tempu ne’eba no bele dehan to’o ohin loron. Sira loron – kalan sente hanesan moris iha planeta mundu ne’ebé falun metin ho kalohan metan nakukun. Buat hotu sai metan , sai paradu, tanba hanoin la hetan. Ohin loron sira nia moris iha mudansa maka’as, maibé sira nia fuan no aten tomak nafatin arepende to’o ohin loron, tanba imi nain rua la'ek ona. Imi nain rua la konsege aguenta hodi hare no asiste sira nia moris ne’ebé iha mudansa ona iha tempu ohin loron.

Iha tempu ne’ebé imi ba fatin rohan laek nian, sira sei klosan hela no seidauk remata eskola. Balun eskola hotu ona, balun seidauk. Ohin loron sira hotu remata eskola ona. Sira hotu kaben, hola mane, hola feto ona. Imi nain rua nia beioan sira aumenta barak ba bebeik hanesan rai henek iha tasi ibun no hanesan fitun iha leten a’as ba. Imi nain rua hela hamutuk ona iha leten a'as ba. Sira nain hitu hela mesak. Laiha Inan, la iha Aman. Imi nain rua hadomi tebes sira, maibé husik hela sira la'o lemo - lemo iha dalan klaran. Udan no anin bo'ot sira hakat liu tiha ona, mota bo'ot no laloran tasi be bo'ot mós sira hakur liu tiha ona. Kalohan mutin be aas tebes mós sira semo liu tiha ona, maibé la naton ba sira, tanba sira sei hanoin nafatin imi nain rua iha sira nia moris lorloron.

Sira ohin loron forma ona familia. Ida - idak hela iha nia fatin. Sira iha ona oan, sira iha oan serbisu, maibé ida ne'e mós lahakon sira nia domin ba imi nain rua. Bainhira sira hare ema seluk tuur hamutuk ho sira nia Inan - Aman, sira sente triste tebes. Sira nia laran dodok tebes. Sira laran moras tebes. Sira tanis iha fuan laran de'it hodi hanoin be hanoin. Dalaruma sira husu tanba saida mak imi nain rua fila sedu? Buat hotu iha Aman Kriador Nia liman laran. Nu'udar humanu ne'ebé fraku, la prontu atu simu situasaun ne'e, maske sente todan, maibé ho fiar no fé ne'ebé sira iha koko hakat neneik hodi la'o hamutuk ba loron aban nian.    

FALINTIL – Forsa Defeza Timor – Leste (F - FDTL) lori hela mate isin saudozu Horácio Tabes ka Taul Tabes ba kareta funerariu hodi ba simu bensaun antes haloot hikas iha nia fatin iha Oebaha, suku Bobometo, Oe – Kusi Ambeno. Foto Raimundos Oki

La’os fasil atu sustenta familia oan ki’ak hamutuk ema nain nain 7 iha aldeia Oebaha, suku Bobometo, Oe – Kusi Ambeno. Difisil no moruk tebes hanesan modo varia fuan. Moruk tanba, Inan – Aman husik hela oan ki’ak sira ne’e bainhira sira sei iha hela otas adultu nian. Seidauk hola feto – mane no seidauk hetan serbisu permanente ida atu bele sustenta a’an. Oan ki’ak hirak ne’e loron – kalan sente hanesan moris iha planeta mundu ne’ebé falun metin ho kalohan metan nakukun. Buat hotu sai metan hotu, sai paradu, tanba hanoin lahetan kona – ba oinsa mak bele esforsu a’an hodi hetan moris di’ak iha loron aban nian. Familia oan ki’ak sira ne’e mos hanesan ho familia oan kiak sira seluk iha munisipiu 12 iha teritoriu nasional. Sira obrigatoriu sai familia oan ki’ak tanba kauza husi luta ba libertasaun nasional. 

Durante tinan 24 nia laran, Timoroan rihun ba rihun mak sakrifika sira nia a’an ba luta libertasaun nasional. Balun lakon familia hanesan Inan – Aman no seluk tan no balun lakon mos riku soin barak. Situasaun ne’e mosu no akontese, tanba konsekuensia husi funu ba libertasaun nasionál. 

António Oqui nu’udar oan mane boot husi saudozu Horácio Tabes katak, nia sente triste tebes iha tempu ne’eba, tanba nia Inan mate antes ona iha loron 14 Setembru 1998 no iha loron 31 Agostu tinan 1999, milisia ka pro – integrasaun (Sakunar) oho tan nia Aman Horácio. 

“Ha’u hanoin lahetan, tanba bainhira katuas mate, ami hamutuk nain 7 seidauk hola feto no mane. Ha’u nu’udar oan primeiru, tenke asume responsabilidade tomak nu’udar aman ida hodi bele sustenta alin sira nia futuru no ha’u nia futuru rasik,” hatete António. 

António Oqui, oan mane primeiru husi saudozu Taul Tabes.

Maske sente triste, maibé António Oqui kontinua esforsu atu oinsa bele sustenta familia oan ki’ak sira ne’e. Ho Maromak nia tulun no ema hotu nia tulun, António suporta nia alin feto – mane sira konsege asesu ba edukasaun no remata ho nivel lisensiadu iha universidade sira diferente. 

“Ha’u admira tebes, tanba ha’u nia Apa maske ema analfabetu (buta huruf) ida, ema ain tanan ida, ema to’os nain ida, maibé nia iha ona hanoin kona – ba luta ba libertasaun nasionál,” esplika António. 

António haktuir katak, nia Aman saudozu Taul Tabes (Horácio Tabes) moris iha loron 1 Janeiru tinan 1952 iha Pot Ana, aldeia Saben, Suku Bobometo, Sub Rejiaun Oesilo, Oe – Kusi Ambeno no milisia Sakunar oho mate nia iha loron 31 Agostu 1999 iha aldeia Oebaha, suku Bobometo, Oesilo, Oe – Kusi Ambeno. Saudozu Taul mai husi familia to’os nain (agrikultor) subsistensia. Saudozu nu’udar oan mane daha’at (4) husi maun – alin nain sia (9) kompostu husi feto nain ida (1), mane nain ualu (8) hanesan, Mateus Tabes (Taeki Tabes), Madalena Tabes (Ace Tabes), Miguel Tabes (Bobo Tabes), Horacio Tabes (Saudozu Taul Tabes), João Tabes (Alefit Tabes), Jose Tabes (Ili Tabes), Cerilo Tabes, Sebastião Tabes (Neno Kae) no Jorge Oki (Mabe Tabes) nu’udar oan ikun. Ema nain sia ne’e moris iha Pot Ana.

Oan ki’ak husi saudozu Taul Tabes.

Saudozu hahu forma uma kain iha tinan 1973 ho nia kaben mak Aurelia Bobo (matebian). Saudozu nia kaben Moris iha loron, 14 de Setembru de 1957 iha Aldeia Oebaha, no fila hikas ona ba Aman Maromak nia Kadunan Santo iha loron 19 fulan Agostu tinan 1998. infelizmente, Saudozu Horacio Tabes ho nia kaben Aurelia Bobo, husik hela oan kiak hamutuk nain 7 (mane nain 2 no feto nain 5) mak hanesan, Antonio Oqui, (Anton Oqui), Bernadeta Oqui, (Deta Oqui ), Albina Oqui, (Bina Oqui), Filomena Oqui, (Fila Oqui), Madalena Oqui (Lena Oqui), Maximiano Oqui   (Maxi Oqui), Rosina Oqui, (Rosa Oqui). Oan ki’ak nain hitu ne’e ohin loron mesak lisensiadu hotu de’it iha area oioin no forma ona familia.

 Membru FALINTIL – Forsa Defeza Timor – Leste (F - FDTL) ho Polisia Nasionál Timor – Leste (PNTL) lori hela saudozu Taul nia ruin iha kaixaun laran atu husu misa antes halo’ot ba nia fatin.   

Iha tinan 1971, Saudozu mos hetan presaun iha tempu kolonial Portugues hanesan sai auxiliar durante tempu barak nia laran no tama ba tinan 1975, saudozu nu’udar militante partidu FRETILIN, tinan 1986 nu’udar membru organizasaun klandestina ho naran Santu António. Durante tinan ha’at (4) nia laran husi tinan 1996 to’o 1999, saudozu asume kargu nu’udar seksaun propaganda politika iha Celcom Bilu Ban’teta Oebaha. Iha loron, 31 fulan Agostu tinan 1999, saudozu uza nia kna’ar hanesan kepala dusun (Pamong) servisu hamutuk ho estrutura Celcom hodi organiza no mobiliza ka komanda komunidade Oebaha atu prepaa hodi halo kontra atake hasoru militar no milisia pro otonomia ne’ebe preparadu husi area Oe – Kusi no mos Oesilo atu atake komunidade Oebaha. Rezultadu husi preparasaun ne’e mak milisia Sakunar mak oho mate nia. 

Iha loron 30 Agostu de 1999 hanesan loron ikus ba Timor Leste atu deside nia destinu liu husi prosesu konsulta popular. Iha loron Sesta, 30 de Agostu de 1999 dadersan saudozu Taul Tabes komunika ho estrutura Celcom Bilu Banteta – Oebaha hodi anunsiu ba povu Oebaha katak “Mate ka Moris hela metin Iha Ita Nia Rai” Katak ukun rasik aan. Ho nune’e ho lian maka’as husu ba Populasaun Aldeia Oebaha tenke hatudu neon & aten barani hodi vota ba CNRT. Populasaun Aldeia Oebaha ho antociasmu tebes  vota duni 100% ba CNRT. 

Saudozu Taul Tabes (Horácio Tabes).

Iha loron 31 fulan Agostu 1999 dadersan, estrutura Celcom Bilu Banteta – Oebaha ho populasaun halibur hamutuk iha Uma Lulik Tkene Ma’as hadi hamulak ba uma lulik atu fo kbiit no forza ba povu hodi defende rai ida ne’e. Derepenti de’it rona ema hakilar husi parte bairo Kiukole tanba milisia pro otonomia sira komesa ona halo atakasaun ba komunidade iha bairo ne’e hodi rezulta maluk ida ho naran Batista Beno kondisaun grave tebes tamba hetan baku husi milisia pro otonomia.

Liu tiha, minutu balun,  hira tuir mai, kareta Hartop metan ida mai husi Oecusse atu liu ba Oesilo maibe grupo komunidade Oebaha para nia hodi ameasa atu oho maibe la konsege no husik nia ba liu Oesilo. Bainhira kareta nee liu derepenti de'it informasaun to’o Saudozu Horacio Tabes katak, agora dadauk forsa armadu preparadu ona atu ataka Aldeia Oebaha. Ho nune’e, mosu deskonfia katak ema ne'ebé mai ho kareta hartop metan ne’e intelijen Indonezia nian.

Hakmatek minutu ida ba saudozu Taul Tabes iha Oebaha. 

Iha momentu ne’eba, komunidade Oebaha hetan atakasaun mai husi parte rua mak hanesan, forsa SAKUNAR ne’ebe kompletu ho armas (kilat) ho Kareta husi diresaun dalan postu Oesilo komesa tuun ba Aldeia Oebaha nebe’e lidera husi Hendrikus Ta’i (Koramil Oesilo) no Bonevacio Bobo. Forsa SAKUNAR ne’ebe utiliza kilat ho Kareta husi diresaun dalan Pante Makasar komesa sa’e ba Aldeia Oebaha nebe’e lidera husi Laurentinho Soares (Moco) no Belarmino Da Costa. 

Iha oras tuku 11.00 grupu SAKUNAR husi liña rua ne’e komesa halo ona atakasaun utiliza kilat ka limpeza jeral/operasi sisir ho durasaun tempu oras haat (4) nia laran komesa husi tuku 11.00 to’o fali tuku 03.00 lorokraik no komunidade halo kontra atakasaun ida ne’e hodi tuda malu ho grupo milisia sira. Maibe, tamba grupo Sakunar mai ho kilat ho nune’e komunidade labele halo kontra atake. Entaun populasaun balun konsege halai ba foho ho naran Taenao no Nametan, no ikus grupo Sakunar fokus halo atake ba Saudozu hodi duni nia hahu husi area kinloki no konsege kaer Saudozu Horacio Tabes iha area Faela Panan (oebelo) tamba Saudozu hasoru los grupo Sakunar ne’ebe tun mai husi area Oesilo nian. Iha milisia nain ualu (8) mak duni saudozu hodi tesi Saudozu nia kakorok besik kotu no mate kedas iha fatin.

Mate isin saudozu Taul Tabes husik latan hela iha rai leten iha bairo Oebelo (Faela Panan), aldeia Oebaha durante oras tolu (3) nia laran hahú husi tuku 3 to’o 5 mak ambulansia foin tula lori ba hospital Oe – Kusi villa. Durante kalan ida tomak no iha loron Dominggu, 1 fulan Setembru tinan 1999, mate isin saudozu nian ba hakoi hikas iha semiteriu Oe – Silo.

João Tabes, nu’udar alin husi saudozu Horacio Tabes haktuir katak nia foin rona informasaun kona – ba nia maun nia mate bainhira nia halai ba subar ona iha foho Kutete. Nu’udar alin ida, nia sente triste tebes ho akontesementu ne’e, maibe nia labele halo buat ida, tanba situasaun politika manas tebes iha tempu ne’eba.

António Oqui, oan mane primeiru husi saudozu Taul Tabes.

“Depois iha misa ida lidera husi padre Richard Daschback, SVD ho la’es meto no durante homilia Padre dehan ema sira ne’ebe mate ba luta libertasaun nasional, sira sei hetan moris ksolok rohan la’ek iha leten a’as ba no fo liberdade ba povu Timor – Leste tomak. Rona tiha homilia ne’e, ha’u nia matan been komesa maran ona, maibe fuan no aten tomak nafatin kanek hanesan ko’a ho lamina kro’at, tanba sente la prontu ho ha’u nia maun nia mate,” relembra hikas João Tabes ((Alefit Tabes) ho lian nakdedar no matan been turuk ba audiensia sira iha Oebaha.

Iha fatin hanesan, reprezentante veteranu Oe – Kusi Ambeno, Martinho da Cunha haktuir katak iha tinan 1974, nia hanorin iha eskola bazika Oe – Baha. Bainhira hanorin iha eskola ne’e, entre nia ho saudozu Hóracio Tabes koñese malu ona.

Da Cunha hala’o nia kna’ar nu’udar mestre tinan ida de’it iha eskola bazika Oe – Baha, depois muda ba hanorin fali iha Oe – Silo. Iha Oe – Silo, partidu FRETILIN komesa tama ona iha Oe – Kusi Ambeno iha tinan 1975. Bainhira FRETILIN tama, sira sai nu’udar militante FRETILIN iha tinan 1975 to’o ohin loron.

Da Cunha lamenta itoan kona – ba prosesu tratamentu governu nian ba veteranu sira iha Oe – Kusi Ambeno.

“Tanba tuir loloos, seremonia funeral ne’e responsabilidade governu nian, maibe tanba familia saudozu hein kleur demais ne’e mak sira desidi halo de’it ona,” hatete Da Cunha liu husi nia intervensaun iha Aldeia Oe – Baha, Suku Bobometo, Sub – Rejional Oe – Silo, Sabadu (23/09).

Da Cunha mos expressa nia sentimentu katak, situasaun veteranu sira iha Oe – Kusi Ambeno ohin loron fahe ba parte rua. Tanba ne’e, nia husu atu tenke hamutuk hodi kontribui ba prosesu dezenvolvimentu nasionál. 

Oan ki’ak sira fo honra ba saudozu Taul Tabes ho nia kaben Aurelia Bobo (matebian) ho lia fuan sira ne’e. “Papa Horácio Tabes O nia terus ami nia, o nia luta ami nia esperansa … ne’ebe ohin loron ami sente hodi hetan xave ukun rasik aan. Ohin o nia isin mate ona iha rai okos be klean, maibe o nia historia hela metin iha ami nia fuan”. 

“Saudozu Horácio Tabes o nia terus ami nia historia, o nia luta ami nia esperansa … ne’ebe ohin loron ami sente hodi hetan xave ukun rasik aan. Ohin o nia isin mate ona iha rai okos be klean, maibe o nia historia hela metin iha ami nia fuan”.

Mensajen ikus husi oan mane primeiru, António Oqui katak ba oin, persija ema hotu nia tulun liliu autoriedade sira iha Oe – Kusi Ambeno hodi komemora saudozu hirak ne’e nia sakrifisiu hodi bele hatutan ba jerasaun foun sira.