Terus Tanba Hanoin

Desde ki’ik, inan – aman no professor sira eduka ita atu sai ema matenek. Sira hanorin ita atu treina ita nia hanoin, hodi bele sai ema matenek. Ho matenek ne’e, ema konsidera ita sei hetan moris di’ak iha tempu oin mai. Ita mos bele ajuda ema seluk ho ita nia matenek ne’ebe ita iha. Assuntu ne’e la’os laiha rajaun. Ho hanoin, ema kriatura hamoris (harii) filosofia. Husi filosofia mak ikus mai nakfera ba siensia sira seluk, nu’udar ita konhese no hatene oras ne’e dadauk. Husi ne’eba mak ita konhese teknolojia ne’ebe oras ne’e ita uja dadauk iha moris lorloron.

Iha historia Europeia nian, utilizasaun matenek ema nian atu hanoin no fo sinal ba moris foun dekada foun iha tempu Grecia antigu, kuaje iha tinan 2300 liuba. Maneira hanoin mistiku mitolojia troka ho maneira hanoin logika rasional. Planeta mundu la’os regula husi Maromak ne’ebe rai odiu ba malu, maibe husi lei sira rasional ne’ebe bele komprende ho ita nia kakutak. Ho kompriensaun ba lei natureza sira, ikus mai ema moris bele domina natureza ne’e ba nia interese rasik.

Iha mediu dekada, kuaje iha tinan 1300 liuba iha Europeia, utlizasaun matenek ne’e hamrik mesak nomos loke era foun, mak hanesan era renaissance ne’ebe ikus mai hamosu era klareza (Aufklärung) Europeia. Depois ema komesa sai ona husi fanatizmu relijiaun, no komesa brani hodi hala’o moris privadu no moris grupu nian ho prinsipiu sira ne’ebe logis. Utilizasaun matenek independentemente konsidera nu’udar dalan la’o sai husi maneira beik nian. Atmosfera optimizmu ba progresu sivilizasaun ema nian sente forte ona iha aero.

Iha filosofia nia laran, konhese ho rajaun husi Rene Descartes katak; ha’u hanoin, entaun ha’u iha. ‘Hanoin konsidera nu’udar ensensia husi privadu ema moris nian. Hanoin mos konsidera nu’udar ida ne’ebe la duvida ho ninia ezistensia,’ haktuir Descartes. Desde tempu ne’eba, prosesu investigasaun klean ba estrutura ema nia hanoin mos komesa hahu dadauk ona.

Tuir ha’u nia hanoin, ida ne’e mosu iha filosofia matenek Emmanuel Kant nian. Nia afirma katak, ema nia hanoin ne’e muda a’an ho kategoria oioin (Kategorien der Vernunft). Ho kategoria oioin ne’e, tantu espasu, tempu, substansia, esensia, no selseluk tan, ema moris bele komprende nia a’an rasik. Ho lia fuan seluk karik, ema moris nia hanoin ne’e mak “harii” mundu ne’ebe nia rasik mak hela ba. 

Optimizmu ba ema moris nia hanoin ne’e mos bele rahun ho evolusaun tempu sira. Kolonializasaun Europeia nia ba nasaun sira iha mundu tomak, eskravu (atan), jenosida no funu mundial ne’ebe akontese dala rua kedas hodi harahun nasaun barak konsege loke parte nakukun husi ema moris nia hanoin. Matenek nakfilak ba meius ida atu atinze objetivu sira ne’ebe la rasional hanesan, funu no eskravidaun. Matenek harii maneira perspetiva dualizmu – antagonizmu ne’ebe hamosu diferensia entre maluk ho funu maluk ka amigo ho inimigu.

Maneira perspetiva dualizmu ne’ebe haketak no halo tensaun entre ema, ida ne’e mak hun no abut husi konflitu oioin. Ita hare no konsidera ema seluk ne’e diferente tebes, no bele konsidera mos nu’udar ita nia funu maluk. Ita mos hare natureza ne’e nu’udar sasan ketak husi ita hodi ikus mai ita explora natureza ne’e ba ita nia interese. Iha level privadu, maneira hare dualistiku antagonistiku ne’e hamoris preokupasaun klean ba ema moris nia a’an rasik, tanba sentimentu haketak entre natureza ho ema moris ne’ebe forte tebes.

Adorno no Horkheimer hare sintomas ne’e hotu nu’udar krize ida. Sira temin nu’udar dialetu klareza (Dialektik der Aufklärung). Ninia esensia katak logika komesa muda a’an tiha ona ba mitos foun. Nia nu’udar libertador ne’ebe oras ne’e sai nu’udar prijaun foun ba ema nia moris ne’ebe hamoris problema barak.

Iha nia livru ho titlu Theorie des kommunikativen Handelns, Jürgen Habermas aprezenta dalan sai ho kompriensaun ba logika ne’e nu’udar logika komunikativu (kommunikative Vernunft). Aspetu komunikativu ne’e sempre eziste iha lia (linguazen) sira nomos iha maneira ko’alia entre ema ho ema. Se aspetu ne’e mak dezenvolve ho didi’ak, logika komunikativu ne’e bele sai nu’udar dalan ida di’ak tebes hodi sai husi problema oioin ne’ebe sempre mosu no akontese iha ema nia moris lorloron. Logika komunikativu konsidera nu’udar dalan atu la’o sai husi hanoin sira ne’ebe nakukun, hanoin sira ne’ebe intupidu no hanoin sira ne’ebe laloos. Maibe, mosu kritiku barak katak, Habermas nia hanoin ne’e ideal tebes. Influensia poder no interese nunka atu hafahe iha relasaun entre ema ho ema iha moris lorloron. Teoria asaun komunikativu dada teorikamente no filosofia. Maibe, iha moris politika pratika nian, nia nafatin hakruk ba atake sira ne’ebe mai husi poder no interese sira ne’ebe bo’ot liu.

Iha livru Kritik der cynisischen Vernunft, Peter Sloterdijk afirma katak logika la’os ona sai nu’udar matadalan ba ema nia moris. Mosu frakeza barak iha laran. Nia mos sujere, atu ita tenke siniku ba ita nia logika rasik. Leitura ka Sloterdijk nia hakerek sira orienta liuba valor estetika nu’udar dalan atu la’o sai husi logika ne’ebe nakonu ho frakeza sira.

Europeia halo ezistensia ho abut husi nia kultura rasik hanesan, uja nia logika ho independentemente iha ema nia moris lorloron. Logika konsege lori progresu barak ba ema nia moris, maibe folin ne’ebe atu selu fali mos la’os itoan. Funu bo’ot to’o sofrimentu fuan ne’ebe klean nu’udar izemplu rua ne’ebe realidade tebes. 

Iha tradisaun seluk ne’ebe tenta hanoin atu haketak husi ema nia hanoin. Tradisaun ne’e mak, tradisaun Zen ne’ebe dezenvolvidu iha India, Xina, Korea no Japaun.

Iha tradisaun Zen, bazikamente, ema moris nia hanoin ne’e mamuk tebes. Nia laiha esensia ida hamrik mesak ka independente. Nia mosu husi buat oioin kompleksu ne’ebe nakait malu, maibe ikus mai haketak malu iha tempu oin mai. 

Hanoin mos nu’udar fontes sofrimentu ba ema nia moris, tanba bainhira ema komesa hanoin, buat hotu mos komesa mosu dadauk hanesan, espasu, tempu, pasadu, futuru, sofrimentu, memoria no ambisaun. Bainhira ema halo estimasaun katak buat hotu loos, entaun nai sei monu ba nia hanoin rasik. Nia mos sei monu ba sofrimentu moris ne’ebe todan. Dalan atu la’o sai ka solusaun ba kestaun ne’e mak di’ak liu fila – fali de’it ba situasaun ne’ebe seidauk hanoin (before thinking). Situasaun antes hanoin ne’e mos hanaran situasaun natural ema nian. Situasaun ne’e laiha naran nomos laiha koseitu. Nia moos tebes. Ikus mai ema komesa hanorin atu moris husi pontu ida ne’ebe ita seidauk hanoin. Signifika, ema nia moris tomak ne’e husi klareza. Bainhira nia halo asaun ruma sei bazeia de’it ba asaun ne’ebe iha ninia klareza.

Mosu pradox iha ne’e. Bainhira ema moris husi pontu antes hanoin, nia sei husik nia a’an la’o mesak. Nia sei lakohi sai terus ba nia hanoin rasik ne’ebe laiha klareza. Maibe, bainhira hanoin sira besik atu rahun ona, nia sei uja hanoin sira ne’ebe moos no hanoin klean hodi analiza situasaun oioin. Hanoin ne’ebe moos no hanoin ne’ebe iha klareza mak sei liberta ema husi problema oioin.

Se ema moris husi pontu antes hanoin, naturalmente sei mosu domin no prudente rohan la’ek iha nia a’an rasik. Moral la’os ona nu’udar normas (regulamentu) sira iha sosiedade nia le’et ne’ebe eziste kleur ona, maibe nu’udar buat ida dudu ita nia fuan ne’ebe mosu naturalmente husi tempu ba tempu.

Hannah Arendt hakerek katak, perigozu sivilizasaun ema nian la’os, tanba hatudu attitude lahakruk ka laobedese, maibe hakruk delek ba regulamentu sira. Obedese delek ne’e mak ikus mai hamoris fanatizmu ba sistema oioin ne’ebe mak hamoris konflitu no sofrimentu ba ema barak.

Ita tenke koko husik tiha hanoin bebeik ne’e. Ita mos tenke koko atu husik ita nia a’an husi hanoin. Solusaun husi Zen ne’e dada atu koko fila ba ita nia situasaun natural nu’udar ema antes hanoin barbarak sira ne’e mosu. Ha’u koko tiha ona, no ha’u sinti ona klareza ne’ebe extra – ordinariu tebes iha kontestu hanoin no halo asaun. Ha’u la’os livre de’it husi sofrimentu fuan, maibe mos bele ajuda ema seluk ne’ebe persija, tuir ha’u nia kbi’it. Zen la’os nu’udar teoria de’it, maibe eziste duni iha moris pratika lorloron. Ninia fuan ne’e la’os de’it mateneke, maibe paz no estabilidade no prudente rohan la’ek. Ita bo’ot iha interese atu koko?